نگاه نو به حقوق زنان در اسلام؛ از نصوص قرآنی تا چالش‌های قانونی امروز
به گزارش خبرنگار مهر، اسلام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ادیان الهی، نه‌تنها در سطح عبادی، بلکه در سطوح حقوقی، اجتماعی و سیاسی نیز آموزه‌هایی ژرف و بنیادین دارد. یکی از مهم‌ترین این آموزه‌ها، مسئله جایگاه زن، حقوق و آزادی‌های مشروع او در ساختار اجتماعی، خانوادگی و حقوقی است. متأسفانه در طول قرون متمادی، فاصله‌ای میان نصوص دینی و برداشت‌های فرهنگی و فقهی محدود از این نصوص شکل گرفته که گاه به تضییع حقوق زنان انجامیده است.
در همین راستا، گفتگویی تفصیلی با کمال رئوف، حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی انجام داده‌ایم که مشروح آن در ادامه آمده است.
در سال‌های اخیر، بحث حقوق زنان در جوامع اسلامی، به‌ویژه ایران، همواره محل توجه بوده است. دیدگاه اسلام درباره حقوق زنان چگونه تعریف می‌شود؟
اسلام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ادیان الهی، تنها محدود به احکام عبادی نیست، بلکه در حوزه‌های حقوقی، اجتماعی و سیاسی نیز آموزه‌های عمیق و ساختارمندی دارد. از مهم‌ترین این آموزه‌ها، مسئله جایگاه و کرامت زن است که متأسفانه گاه به دلیل فاصله گرفتن از متون اصیل دینی و تفسیرهای فرهنگی و سنتی، مورد سوءبرداشت قرار گرفته است.
منابع حقوق زن در اسلام بر چه اساسی تعریف شده‌اند؟
اسلام، حقوق زن را نه از سر ترحم یا مصلحت، بلکه بر پایه کرامت انسانی و عدالت تعریف می‌کند. سه منبع اصلی در این زمینه داریم: نخست قرآن کریم که با آیاتی چون «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» و «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ» بر برابری انسان‌ها تأکید دارد. دوم، سنت پیامبر (ص) که همواره با احترام با زنان رفتار می‌کردند و سوم، اصول فقهی نظیر قاعده لا ضرر، قاعده عدل و قاعده سلطه بر اموال که همگی ناظر به حفظ حقوق مدنی و انسانی زنان هستند.
از منظر اجتماعی و سیاسی، اسلام چه نگاهی به مشارکت زنان دارد؟
بر خلاف آنچه برخی گمان می‌کنند، اسلام نه‌تنها حضور اجتماعی زنان را منع نکرده، بلکه آن را نظم‌بخشیده است. زنان در صدر اسلام در بیعت با پیامبر، فعالیت‌های نظامی، تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و حتی مسئولیت‌های حکومتی حضور داشتند. این مشارکت امروز هم می‌تواند با حفظ اصول اخلاقی و شرعی ادامه یابد.
در مورد ازدواج، طلاق و حضانت چه حقوقی برای زن در نظر گرفته شده است؟
زن در انتخاب همسر آزادی کامل دارد و ازدواج بدون رضایت او باطل است. در صورت ذکر شروط ضمن عقد یا توکیل، زن می‌تواند اختیار طلاق داشته باشد. همچنین در بحث حضانت، تا ۷ سالگی اولویت با مادر است و ادامه حضانت هم با نظر دادگاه و رعایت مصلحت طفل امکان‌پذیر است.
برخی چالش‌ها و سوءبرداشت‌ها پیرامون حقوق زنان در جامعه ما رایج است. مهم‌ترین آن‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
یکی از چالش‌های جدی، ترکیب دین با سنت‌های قومی و قبیله‌ای است. بسیاری از محدودیت‌هایی که به نام دین اعمال می‌شود، ریشه در فرهنگ غیرشرعی دارد. همچنین تفسیر سطحی و مردسالارانه از متون دینی بدون اجتهاد علمی نیز آسیب‌زاست.
برخی می‌گویند حقوق بشر و حقوق زن در اسلام با هم همخوانی ندارند. نظر شما چیست؟
اسلام اصول بنیادینی چون کرامت، برابری و مشارکت اجتماعی زنان را به رسمیت شناخته است، اما تفاوتی که وجود دارد در مبنای آزادی است. در اسلام، آزادی مطلق نیست، بلکه مسئولانه است. توازن میان حق و تکلیف در شریعت اسلامی رعایت شده و این با فردگرایی افراطی در برخی مکاتب مدرن متفاوت است.
اسناد حقوقی و قوانین موجود درباره حقوق زنان چه جایگاهی در این بحث دارند؟
در سطح بین‌المللی، اسنادی چون اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان (CEDAW) مطرح هستند که البته ایران عضو دومی نیست. اما در قوانین داخلی، اصول ۲۰ و ۲۱ قانون اساسی، قانون مدنی و قوانینی مانند مرخصی زایمان یا منع خشونت علیه زنان چارچوب‌هایی مشخص ارائه می‌دهند. با این حال، در اجرا هنوز چالش‌هایی وجود دارد.
مهم‌ترین محورهای حقوق زنان که در ایران با چالش مواجه‌اند کدام‌اند؟
آموزش، اشتغال، مالکیت و ارث، مشارکت سیاسی و امنیت از محورهای اصلی هستند. در هر کدام پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما موانع فرهنگی، کلیشه‌های جنسیتی، ضعف در اجرای قوانین، تبعیض ساختاری و نبود آمار دقیق مانع تحقق کامل حقوق زنان شده‌اند.
درباره برخی قوانین خاص مثل حق طلاق یا دیه زنان چه توضیحی دارید؟
طبق ماده ۱۱۳۳، حق طلاق در اختیار مرد است، اما شرط ضمن عقد یا کراهت زن می‌تواند منجر به طلاق شود. در مورد دیه، در برخی جرایم تفاوت وجود دارد، اما این ناشی از نقش اقتصادی مرد در گذشته است، نه نقص در شأن زن. امروزه این موضوع در حوزه‌هایی مثل بیمه اصلاح شده و منعی هم از منظر فقهی وجود ندارد.
موضوعاتی مثل حجاب، محدودیت سفر یا اشتغال زن متأهل چه جایگاهی در شریعت دارند؟
الزام حجاب بر اساس آیات قرآن است، اما مختص زنان نیست؛ مردان نیز مکلف به حفظ نگاه و پوشش هستند. در خصوص سفر یا اشتغال زن، محدودیت‌هایی مثل اجازه همسر مطرح شده که مبنای آن تفسیر خاص از قوامیت مرد است. اما این محدودیت‌ها قابل بررسی فقهی و اصلاح با شرط ضمن عقد هستند.
در پایان، راهکار شما برای بهبود وضعیت حقوق زنان در ایران چیست؟
راهکار اصلی، بازخوانی متون دینی با اجتهادی نوگرا و عدالت‌محور است. باید قوانین خانواده بازنگری شود، لایحه حمایت از زنان در برابر خشونت تصویب شود، سواد حقوقی ارتقا یابد و حضور زنان در سطوح تصمیم‌گیری تقویت شود. زن در نگاه اسلام، فاعل تمدن است نه صرفاً موضوع فقه. امروز باید از این ظرفیت استفاده کرد تا جامعه‌ای عادلانه‌تر برای همه فراهم شود.
