خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: استان گلستان در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی در حوزه منابع آبی مواجه شده است. کاهش بارش‌ها، تغییر اقلیم، توسعه غیراصولی کشت محصولات پرمصرف مانند شالی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، وضعیت نگران‌کننده‌ای را رقم زده‌اند. به‌رغم هشدارهای کارشناسان و سیاست‌گذاری‌های کلان برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، همچنان بسیاری از کشاورزان با انگیزه‌های اقتصادی به سمت محصولات پرمصرف می‌روند. این در حالی است که برنامه سازگاری با کم‌آبی در سطح ملی و استانی، هدف کاهش برداشت از منابع آبی به‌ویژه زیرزمینی را دنبال می‌کند.
در همین راستا با ایرج حیدریان مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان به گفت‌وگو پرداختیم
*در ابتدای بحث، بفرمائید وضعیت بارندگی‌ها در استان گلستان در سال آبی جاری به چه صورت بوده؟
تا تاریخ ۴ خرداد، ما فقط ۳۰۰ میلی‌متر بارندگی داشته‌ایم. این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۳۶ درصد کاهش نشان می‌دهد و نسبت به میانگین بلندمدت نیز ۲۴ درصد کمتر است. این آمار نشانگر یک وضعیت بحرانی در حوزه نزولات جوی است که البته منحصر به ایران یا گلستان نیست؛ تغییر اقلیم یک پدیده جهانی است.
*این کاهش بارندگی چه تأثیری بر سدهای استان داشته؟
از ۱۴ سد مخزنی استان، در حال حاضر تنها ۴۷.۵ میلیون متر مکعب آب ذخیره داریم. این عدد نشان می‌دهد که مخازن ما در شرایط هشدار قرار دارند. البته برخی سدها مثل سد نگارستان، نسبت به سال گذشته کمی شرایط بهتری دارند، اما در مجموع میزان آب بسیار محدود است و نیاز به مدیریت دقیق منابع و مصارف احساس می‌شود.
*در زمینه تأمین آب شرب، چه چالش‌هایی پیش‌رو داریم؟
یکی از چالش‌های مهم، مصرف بالای آب شهری است. متوسط مصرف تعریف‌شده توسط وزارت نیرو، ۱۵۰ لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز است، اما در گرگان به ۳۵۰ لیتر رسیده‌ایم. بخشی از این مصرف، به دلیل هدر رفت در شبکه توزیع آب است. با اینکه اقدامات خوبی در دستور کار شرکت آب و فاضلاب قرار دارد، اما مدیریت مصرف باید به اولویت اصلی تبدیل شود.
*چه میزان از منابع آبی گلستان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود؟
حدود ۸۸ درصد از منابع آبی استان صرف کشاورزی می‌شود، که این رقم بسیار بالاست. مسئله اینجاست که راندمان مصرف در این بخش حداکثر ۳۰ درصد است؛ یعنی حدود ۷۰ درصد آب هدر می‌رود. بنابراین اگر اصلاحات در الگوی کشت و روش‌های آبیاری اجرا نشود، بحران عمیق‌تر خواهد شد.
*الگوی کشت فعلی استان چه وضعیتی دارد و چه مشکلی در آن می‌بینید؟
الگوی کشت اعلامی از سوی برخی مسئولان جهاد کشاورزی، ۵۶ هزار هکتار است. اما ما فقط ۱۵ هزار هکتار نسق قانونی برای شالی داریم. استفاده از منابع زیرزمینی برای کشت شالی طبق قانون ممنوع است و حتی پشت پروانه‌های بهره‌برداری هم این نکته نوشته شده. برخی سال‌ها سطح زیر کشت شالی به ۷۰ هزار هکتار هم رسیده که فاجعه است.
*این میزان شالی‌کاری چه اثری بر منابع آبی دارد؟
برای ۷۰ هزار هکتار شالی‌کاری، سالانه یک میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌شود، که تقریباً معادل نیمی از کل پتانسیل منابع آب زیرزمینی استان است. اگر این آب را به‌جای شالی‌کاری صرف محصولاتی مثل پنبه کنیم، با نیاز آبی کمتر، هم صرفه‌جویی می‌شود و هم منابع راهبردی ما حفظ خواهد شد.
*وضعیت محصولات جایگزین مانند پنبه چگونه است؟
گلستان زمانی ۱۴۰ هزار هکتار پنبه‌زار داشت. پنبه با نیاز آبی سه هزار تا سه هزار و ۵۰۰ متر مکعب در هکتار کشت می‌شد؛ درحالی‌که شالی به حداقل ۱۵ هزار متر مکعب و گاه تا ۲۳ هزار متر مکعب آب نیاز دارد. بنابراین اگر حمایت و مشوق‌های کافی برای کشاورزان وجود داشته باشد، می‌توانیم پنبه را به‌عنوان محصول استراتژیک جایگزین کنیم.
*یکی از چالش‌های مهم، همراهی کشاورزان با این تغییرات است. چگونه می‌توان این اعتماد را ایجاد کرد؟
مهم‌ترین کار ایجاد ادبیات مشترک بین مسئولان و کشاورزان است. باید شرایط اقتصادی کشاورز را درک کرد. نمی‌توان به وی فشار آورد بدون اینکه جایگزین مناسب، تضمین‌های خرید، و حمایت واقعی فراهم شود. به همین دلیل، حتی از برخی اعضای خانه کشاورز دعوت کردیم تا در جلسات تصمیم‌گیری حضور داشته باشند.
*در زمینه منابع جایگزین آب، چه اقداماتی انجام شده؟
یکی از گام‌های مهم، بازچرخانی پساب است. برای پتروشیمی، ۲۰ میلیون متر مکعب از فاضلاب گرگان تخصیص یافته است. همچنین، موانع دریافت مجوز شیرین‌سازی آب دریا هم تا حد زیادی رفع شده. این‌ها حرکت‌هایی به سمت استفاده از منابع آب غیرمتعارف هستند که هم پایداری دارند و هم بر منابع زیرزمینی فشار نمی‌آورند.
*آیا برنامه مشخصی برای مقابله با بحران و سازگاری با کم‌آبی وجود دارد؟
بله. بر اساس برنامه هفتم توسعه، باید مصرف آب کشاورزی در کشور از ۸۲ به ۶۷ میلیارد متر مکعب کاهش یابد. برای گلستان هم کاهش ۱۱۷.۸ میلیون متر مکعب از منابع زیرزمینی و ۱۸.۹ میلیون متر مکعب از منابع سطحی تکلیف شده است. اجرای این برنامه منوط به اصلاح الگوی کشت، روش‌های نوین آبیاری، و کاهش سطح زیر کشت است.
بر پایه اطلاعات ارائه‌شده، بحران آب در گلستان ریشه در چند عامل کلیدی دارد: کاهش بارندگی، مصرف ناپایدار در بخش کشاورزی، ناکارآمدی الگوی کشت، و ضعف در مدیریت مصرف شهری. هرچند فشار اقلیمی خارج از کنترل ماست، اما با اقدامات هوشمندانه نظیر اصلاح کشت، بازچرخانی پساب، شیرین‌سازی آب دریا، و حمایت جدی از کشاورزان برای کشت محصولات کم‌مصرف مثل پنبه، می‌توان مسیر پایداری را ترسیم کرد. آینده آب در گلستان به تعامل همه‌جانبه بین مردم، مسئولان و کشاورزان گره خورده است.
