شاخصی جدید برای سنجش صداقت پژوهشی دانشگاه‌ها؛ رتبه‌سازی پایان می‌یابد؟
به گزارش خبرنگار مهر، پژوهشگران از یک شاخص رتبه‌بندی جدید رونمایی کرده‌اند که می‌تواند مسیر ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را دگرگون کند. این شاخص جدید بر «نشانه‌های هشدار دهنده» (red flags) در زمینه صداقت و اعتبار پژوهش تمرکز دارد.
این ابزار جدید که «شاخص ریسک اعتبار یا صداقت پژوهشی» (The Research Integrity Risk Index) نام دارد، پاسخی به چالش‌های ریشه‌ای در نظام رتبه‌بندی فعلی دانشگاه‌ها است که اغلب به خروجی پژوهش بر اساس «کمیت» پاداش می‌دهند و کم‌تر به «کیفیت و اعتبار» آن توجه دارند.
این شاخص جدید توسط دکتر «لقمان مهو»؛ پژوهشگر علم اطلاعات در دانشگاه آمریکایی بیروت توسعه یافته است. این شاخص می‌تواند شناسایی دانشگاه‌هایی را که به دنبال دستیابی به معیارهای متداول انتشارات (مثل تعداد مقالات) هستند، اما این کار را به قیمت کاهش کیفیت و دقت علمی پژوهش‌هایشان انجام می‌دهند، آسان‌تر کند. چراکه برخی دانشگاه‌ها به دنبال آن هستند که با افزایش تعداد انتشارات، وضعیت خود را در نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی بهبود بخشند؛ ولی ممکن است این عجله برای کمیت، به قیمت نادیده‌گرفتن دقت و کیفیت علمی پژوهش‌ها تمام شود.
پژوهشگری که این شاخص را طراحی کرده می‌گوید: دانشگاه‌ها می‌خواهند به عنوان ستاره‌های در حال ظهور دیده شوند، اما همیشه مشخص نیست که آیا آن‌ها بر روی زمینی محکم در حال ظهور هستند یا بر روی شن‌های روان. او تاکید دارد که طراحی این شاخص برای شناسایی تخلف‌ها و سوءرفتارهای پژوهشی انجام نشده؛ بلکه هدف آن آشکار کردن نقاط ضعفی است که نیاز به بررسی بیشتر دارند.
شاخص «ریسک صداقت پژوهشی» چگونه کار می‌کند؟
شاخص ریسک صداقت پژوهشی که ماه گذشته در یک مقاله پیش چاپ در arXiv شرح داده شده؛ بر اساس دو معیار مؤسسات را دسته‌بندی می‌کند. معیار اول؛ بررسی نسبت مقالات بازپس‌گرفته یا سلب اعتبار شده آن دانشگاه و معیار دوم؛ نسبت مقالات منتشر شده آن دانشگاه در مجلاتی است که از پایگاه‌های اطلاعاتی اسکوپوس و وب آو ساینس در دو سال گذشته حذف شده‌اند.
این پژوهشگر می‌گوید این دو معیار را انتخاب کرده؛ چرا که آن‌ها «عینی» و مبتنی بر داده‌های عمومی موجود بوده‌اند. اگرچه او راه‌های دیگری را نیز برای سنجش نگرانی‌های مربوط به اعتبار پژوهشی مانند وجود نویسندگان «فوق‌العاده پرکار» یا «کاهش نسبت نویسندگان اول یا نویسندگان مسئول از یک مؤسسه» را نیز بررسی کرده است.
این شاخص مؤسسات را در پنج دسته مختلف طبقه‌بندی می‌کند. از «کم‌خطر» تا «نشانه‌های هشدار دهنده» یا red flag که دانشگاه‌هایی که در دسته «نشانه‌های هشدار دهنده» قرار می‌گیرند دارای تعداد زیادی مقالات بازپس‌گرفته‌شده یا سلب اعتبار شده و مقالات در مجلات حذف‌شده؛ هستند به همین دلیل نیاز است به که به صورت فوری مورد بررسی قرار گیرند.
بررسی ۱۸ دانشگاه با رشد سریع
این پژوهشگر در روند توسعه این شاخص، ۱۸ مؤسسه واقع در عربستان سعودی، هند، لبنان و امارات متحده عربی را مورد تحلیل قرار داده است. تعداد انتشارات این دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر به با رشد شدیدی افزایش یافته و به سرعت در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی صعود کرده‌اند. این مطالعه موردی به این پژوهشگر کمک کرد تا الگوهای مرتبط با رشد سریع و پتانسیل آسیب‌پذیری در اعتبار پژوهشی را شناسایی کند.
به عنوان مثال در دانشگاه آمریکایی لبنان (LAU)، بین سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۹ و ۲۰۲۳-۲۰۲۴، تعداد انتشارات پژوهشگران ۹۰۸ درصد افزایش داشت که این میزان بسیار بیشتر از میانگین افزایش ۱۷ درصدی در سایر مؤسسات و دانشگاه‌های لبنان بوده است. اما تحلیل بر اساس شاخص «اعتبار پژوهشی» نشان داده که تعدادی زیادی از این نشریات در دسته «نشانه‌های هشدار دهنده» قرار داشته‌اند. همچنین تعداد نرخ نویسندگان اول پژوهشگران این دانشگاه در همین دوره زمانی به شدت کاهش یافته و از ۵۷ درصد به ۱۸ درصد رسیده است.
سخنگوی دانشگاه آمریکایی لبنان عنوان کرده که افزایش تعداد انتشارات تا حدودی به دلیل برنامه آزمایشی بوده که در سال ۲۰۲۲ راه‌اندازی شده و در آن ۱۳۰ پژوهشگر مورد حمایت قرار گرفته‌اند. این سخنگو می‌گوید افزایش بازپس‌گیری مقالات و تعداد انتشارات در مجلات حذف‌شده «در دوره رشد سریع خروجی تحقیقات رخ داده است» و «تغییرات در نویسندگان اول و نویسندگان مرتبط نتیجه گسترش همکاری‌های تحقیقاتی است». آن‌ها موافقند که داشتن امتیاز برای صداقت در پژوهش در اصل ایده خوبی است، اما می‌گویند که شاخص ریسک صداقت در پژوهش که در این مقاله پیش‌نویس معرفی شده است «فاقد زمینه نهادی است و بر فرضیات تعمیم‌یافته متکی است».
یکی دیگر از موسساتی که مورد بررسی قرار گرفته دانشگاه ملک سعود در ریاض عربستان بود که در سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴، تعداد ۹۸۶ مقاله در مجلات حذف شده منتشر کرده‌است. این دانشگاه همچنین یکی از بالاترین نرخ‌های بازپس‌گیری مقالات در جهان را در دهه گذشته داشته است. دانشگاه ملک سعود به سوالاتی در مورد این موضوع پاسخ نداده است.
هر دو دانشگاه آمریکایی لبنان و ملک سعود عربستان در رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان در سال ۲۰۲۵ که توسط «مؤسسه آموزش عالی تایمز» Times Higher Education (THE) در لندن گردآوری شده است، در بین ۳۰۰ دانشگاه برتر قرار گرفتند. این مؤسسه در حال حاضر برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات، مقالات سلب اعتبار را در نظر نمی‌گیرد. سخنگوی THE عنوان کرده که از شاخص‌های متعددی برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها استفاده می‌کند، از جمله شاخص‌هایی که کیفیت مقالات را ارزیابی می‌کنند و از «تأثیر شیوه‌های استناددهی دستکاری‌شده بر امتیاز» جلوگیری می‌کنند. این مؤسسه اظهار کرده که این معیارها را دائماً تحت بررسی قرار می‌دهند و تمام مجلات حذف شده را از تحلیل‌های خود حذف می‌کند.
