سیر تحول ضریح امام حسین(ع) از دیلمی تا فرشچیان؛ داستان امام‌باره هند
به گزارش خبرنگار مهر، ضریح قبلی امام حسین (ع) که پیش از نصب ضریح کنونی در حرم مطهر قرار داشت، تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.پس از واقعه عاشورا، پیکر مطهر امام حسین (ع) در محل شهادتش توسط قبیله بنی‌اسد دفن شد. در همان زمان، نشانه‌ای از یک درخت سدره برای مشخص‌کردن محل دفن امام حسین (ع) قرار داده شد.
در مورد ساخت اولین آرامگاه امام حسین (ع) نظرات متفاوتی وجود دارد؛ برخی بر این باورند که قبیله بنی‌اسد، به‌عنوان اولین گروهی که پیکر امام را دفن کردند، بنای آرامگاه را نیز ساختند، درحالی‌که دیگران معتقدند مختار ثقفی نخستین شخصی بود که برای امام حسین (ع) آرامگاهی بنا کرد.
ضریح حرم امام حسین (ع) در طول تاریخ بارها بازسازی و تعویض شده است. اولین ضریح ساده از خشت و گل توسط مختار ثقفی ساخته شد. ضریح‌های بعدی از جنس نقره و با تزئینات و جزئیات هنری بیشتر ساخته شدند. ضریح فعلی که در سال ۱۳۹۱ شمسی نصب شده، توسط مرحوم استاد محمود فرشچیان طراحی و ساخته شده است و از طلا، نقره، مس، برنج و چوب ساج تشکیل شده است.
داخل حرم امام حسین (ع) به‌عنوان قلب کربلا، دارای ویژگی‌های معماری و هنری برجسته‌ای است که هر کدام از آنها نمادی از این مکان مقدس هستند. فضای داخلی حرم با بخش‌های مختلف به‌خوبی نشان‌دهنده عظمت و احترام مسلمانان به امام حسین (ع) و شهدای کربلا است. سفارش شده است تا زائران با رعایت آداب زیارت امام حسین، وارد این مکان شوند.
صحن امام حسین (ع) فضایی وسیع و مستطیل‌شکل است که در اطراف مرقد شریف امام حسین (ع) قرار دارد. این صحن به «جامع» نیز معروف است و برای برگزاری نمازهای جماعت و مراسم‌های مختلف مذهبی استفاده می‌شود. صحن با دیوارهای بلند و کاشی‌های زرد رنگ مزین شده است. در اطراف صحن ۶۵ ایوان وجود دارد که به زائران خدمات ارائه می‌دهد و هریک از آنها با موزاییک‌های رنگارنگ تزئین شده‌اند.
۱. آرامگاه امام حسین (ع) و پسران امام: مرقد امام حسین (ع) در مرکز حرم قرار دارد. علی‌اکبر، پسر بزرگ امام، در پایین پای آن حضرت دفن است و علی‌اصغر، کوچک‌ترین پسرش، در بخش بالای سینه ایشان آرام‌گرفته است. برای همین معماران ضریح، این ساختار شش‌گوشه را طراحی کرده‌اند تا مزار هر دو بزرگوار را در بر گیرد و به طور نمادین تفاوت جایگاه آنها را نشان دهد. ضریح امام حسین (ع) از یک صندوق چوبی با تزئینات عاجی ساخته شده که در اطراف آن یک صندوق شیشه‌ای قرار دارد. روی صندوق شیشه‌ای، شباک نقره‌ای به همراه تزئینات طلا و آیات قرآن و نقوش مختلف قرار گرفته است.
۲. آرامگاه شهدای کربلا: در گذشته، آرامگاه شهیدان کربلا به‌صورت جداگانه قرار داشت؛ اما اکنون این آرامگاه‌ها به ضریح امام حسین (ع) متصل هستند. بسیاری از شهدای کربلا در این منطقه دفن شده‌اند. این قبرها در یک اتاقک دوازده‌متری با پنجره نقره‌ای قرار دارند و اسامی ۱۲۰ شهید کربلا همراه با زیارت‌نامه روی کتیبه‌ای از کاشی‌های آبی نقش بسته است.
۳. آرامگاه حبیب بن مظاهر: حبیب یکی از فرماندهان شجاع امام حسین (ع) در کربلا بود که در روز عاشورا به شهادت رسید. آرامگاه او در نزدیکی مرقد امام حسین (ع) قرار دارد و زائران به احترام این شخصیت بزرگوار به زیارت او می‌روند.
۴. آرامگاه ابراهیم مجاب: این آرامگاه مربوط به ابراهیم بن محمد بن عبدالله است که در کنار مرقد امام حسین (ع) دفن شده است. او یکی از شخصیت‌های مورداحترام در تاریخ اسلامی است و آرامگاهش در داخل حرم امام حسین (ع) قرار دارد.
احمد ابراهیمی پژوهشگر تاریخ به بیان تاریخچه ضریح امام حسین (ع) پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم: تا کنون ضرایح متعددی برای مضجع مطهر امام حسین علیه السلام ساخته شده و نصب گردیده است. به نظر می‌رسد بعد از ساخت چند صندوق چوبی بر روی قبر حضرت سید الشهدا، اولین ضریح ساخته شده از چوب توسط پناه خسرو دیلمی یا همان عضدالدوله، بزرگ‌ترین امیر خاندان بوئیان در سال ۳۶۰ خورشیدی برابر با ۹۸۲ میلادی ساخته شد، عضدالدوله همان است که دروازه قرآن در شیراز را ساخت، او که به محب اهل بیت علیهم السلام بود، اقدامات فراوانی برای بازسازی و مرمت عتبات انجام داد. بعد از حدود پانصد سال بعد در سال ۹۰۴ خورشیدی برابر با ۱۵۲۶ میلادی، شاه اسماعیل صفوی بنیانگذار دودمان صفوی دستور ساخت دومین ضریح حضرت سید الشهدا علیه السلام را صادر کرد و این ضریح بر روی قبر مطهر نصب گردید، نام کامل شاه اسماعیل، ابوالمظفر شاه اسمعیل الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان است، او مذهب شیعه را مذهب رسمی ایران معرفی کرد.
حدود ۲۷۵ سال بعد در سال ۱۱۸۰ خورشیدی برابر با ۱۸۰۱ میلادی، دومین شاه قاجاری، فتحعلی شاه دستور داد ضریحی از نقره برای حرم امام حسین علیه السلام ساخته شود، این ضریح توسط هنرمندان اصفهانی ساخته و به کربلا حمل شد و در طی یک مراسم باشکوه در محل خود نصب گردید. اما شوربختانه یک سال بعد، طایفه سرکش وهابی در روز عید غدیر به کربلا یورش بردند و بزرگ‌ترین نسل کشی تاریخ شیعیان را در این روز رقم زدند، آنها در این روز بیش از بیست هزار نفر از ساکنین و مجاورین حرم حسینی و کربلا را سر بریدند و بعد به حرم حسینی حمله کرده و به خزانه آن دستبرد زدند، چند سال بعد سارقان وهابی دستگیر شدند و به این جنایت و سرقت‌ها اعتراف کردند، در این روز به حرم حسینی اسائه ادب شد و گنبد و ضریح مطهر تخریب گردید.
کربلا چند سال دچار هرج و مرج و فقر شد، تا اینکه بعد از پانزده سال، در سال ۱۱۹۵ خورشیدی برابر با ۱۸۱۷ میلادی فتحعلی شاه قاجار مجدداً دستور داد ضریحی از نقره و بسیار زیبا ساخته شود و آن را به عتبه حسینی تقدیم نمود. این ضریح به عنوان چهارمین ضریح امام حسین علیه السلام شناخته می‌شود. این ضریح اولین ضریحی است که هم اکنون از آن چند تصویر وجود دارد. ضرایح قبلی از منظر تاریخی در زمانه‌ای بودند که هنوز دوربین عکاسی وجود نداشته است، اما ضریح چهارم معروف به ضریح قاجاری در دورانی قرار گرفت که دوربین عکاسی در دربار قاجاری رونق داشت. برای اولین بار یک عکاس ایرانی به نام ابوالقاسم بن محمد تقی نوری در سفر عتبات خود چند عکس از این ضریح قاجاری را تهیه کرده است که این تصاویر هم اکنون در کاخ گلستان نگاه داری می‌شود.
اما حدود ۱۲۲ سال بعد طایفه بُهره هندی از اسماعیلیان تصمیم گرفتند ضریحی از طلا و نقره برای مضجع مطهر امام حسین طراحی کنند، آنها این ضریح را ساختند و در سال ۱۳۱۸ خورشیدی برابر با ۱۹۳۹ میلادی ضریح را از هند به کربلا منتقل کردند. طاهر سیف الدین، پنجاه و یکمین رهبر این فرقه دستور ساخت ضریح را صادر کرد و خود در زمان نصب در کربلا حضور داشت.
اما حدود یک سال بعد اتفاق عجیبی رخ داد، بعد از اینکه بُهره ای ها ضریح پنجم را ساختند و با خود به کربلا حمل کردند، ضریح قبلی یعنی ضریح قاجاری را از روی قبر مطهر برداشته و در انباری در داخل حرم حسینی جای دادند، اما یک سال بعد یک هندی به نام نواب سید محمد فیاض از نواب‌ها و بزرگان و حاکمان منطقه بنگال هند به کربلا آمد و ضریح قاجاری را با خود برد. ظاهراً او مجوزی گرفت و توانست ضریح را از کربلا به بنگال هند ببرد، او به سختی ضریح را از کربلا به دریا برد و از آنجا به وسیله کشتی تا هند حمل کرد.
هم اکنون این ضریح زیبا در شهر مرشد آباد در منطقه بنگال هند قرار دارد. ضریح در امام باره امام حسین در شرق هند و نزدیک مرز کشور بنگلادش و در ایالت بنگال غربی و در شرق رودخانه هوگلی در شهر مرشد آباد جای گرفته و نصب شده است. امام باره امام حسین در درون یک قلعه قدیمی جای گرفته بود که هم اکنون آثار کمی از آن باقی مانده است و فقط دروازه بزرگ آجری آن به نام دروازه نمک حرام باقی مانده است. این امام باره در ایام محرم و به ویژه روز عاشورا محلی برای عزاداری شیعیان منطقه است. نواب سید محمد فیاض علی خان از حاکمان شیعی منطقه بنگال هند بود که به جهت علاقه فراوان به امام حسین علیه السلام این ضریح را از کربلا با خود آورد و وصیت کرد بعد از مرگ او را در درون همین ضریح دفن کنند. هم اکنون می‌توانیم با مراجعه به این محل از نزدیک ضریح قاجاری را به وضوح مشاهده کنیم، شاید ضریح مطهر در تصاویر ابوالقاسم نوری به خوبی دیده نمی‌شد، اما هم اکنون این ضریح در پیش روی ماست و می‌توانیم به ارزش هنری و معنوی آن پی ببریم.
سرانجام بعد از ۷۳ سال، پس از ضریح بهره ای های هندی، این بار باز هم ایرانی‌ها ضریح جدید حضرت سید الشهدا علیه السلام را در قم طراحی و ساختند.
این ضریح توسط مرحوم استاد محمود فرشچیان طراحی شد، استادی که قبل تر از آن ضریح مطهر حضرت امام رضا علیه السلام را طراحی کرده بود، استادی بزرگ که امروز فقدان ایشان حس می‌شود.
