قصه تقابل ۲ برادر؛ تاثیر آدم و حوا بر تراژدی «قابیل» چه بود؟

مریم عبدلی کارگردان نمایش «قابیل» که این شب‌ها در خانه هنرمندان ایران روی صحنه رفته است در گفتگو با خبرنگار مهر درباره موضوع این نمایش توضیح داد: این نمایش درباره نخستین باری است که هابیل و قابیل فرصتی می‌یابند تا با یکدیگر سخن بگویند و در طی این گفتگو برخی از حفره‌هایی که در روابط‌شان وجود دارد نمایان می‌شود. نمایش کاملاً روان‌کاوانه است و از زاویه دیگری به این موضوع نگاه می‌کند. در سال ۱۳۹۲ این نمایشنامه را نصرالله قادری در دانشکده هنر و معماری برای درس «نقد نمایش» معرفی کرد. از همان زمان در ذهنم بود که این اثر را اجرا کنم و علتش هم حفره‌هایی است که در روابط پدر و مادرها با فرزندان‌شان می‌بینم.

وی در رابطه با میزان پایبندی به متن نمایشنامه اصلی «قابیل» نوشته فردریش کوفکا وکیل و نویسنده آلمانی بیان کرد: متنی که روی آن کار کردم ترجمه ایرج زهری است که پیش از انقلاب در مجله‌ای چاپ شده است. زبان آن کاملاً آرکائیک و نسبتاً سنگین بود. بنابراین من دیالوگ‌ها را محاوره‌ای کردم تا امروزی‌تر و بی‌زمان و مکان شود. شاید حدود ۱۰ درصد از دیالوگ‌ها را نیز به این دلیل که برخی از واژگان در پایان‌بندی یا مواضعی خاص ممکن بود در ذهن تماشاگر برداشت‌های نادرستی ایجاد کنند، حذف کردم.

عبدلی درباره ویژگی‌های اجرایی این نمایش گفت: اغلب کسانی که نمایش را دیده‌اند تصور می‌کنند اثر چهار شخصیت دارد، در حالی‌که نمایش اصلی تنها ۲ شخصیت دارد: هابیل و قابیل، که ۲ پسر هستند. اما من نمایش را با چهار نفر، یعنی ۲ دختر و ۲ پسر، اجرا کرده‌ام چراکه می‌خواستم اثری خلق کنم که جنسیت‌محور نباشد. برای من فرقی نمی‌کرد که فرزند دختر باشد یا پسر؛ ۲ خواهر باشند یا ۲ برادر. این نوعِ رفتار والدین است که آینده فرزندان را شکل می‌دهد. برایم مهم بود که هر عنصری که در صحنه استفاده می‌شود، دقیقاً در راستای اهداف نمایش باشد. دکور بسیار ساده و کاربردی است و فقط چهار عنصر در صحنه وجود دارد که هیچ‌کدام بدون دلیل انتخاب نشده‌اند. مثلاً یک تاب داریم که هابیل روی آن نشسته است. این تاب نماد عدم ثبات شخصیت هابیل است. وقتی او روی تاب نشسته و تکان می‌خورد، یعنی میان زمین و آسمان است. شخصیت هابیل در اینجا مبتلا به پارانویا است.

وی ادامه داد: تلاشم بر این بوده که زبانِ گفتار با نمادهای صحنه هماهنگ باشد. اجرا، سبک اکسپرسیونیستی دارد اما به‌صورت مینیمال است تا بتواند حرف خود را به گوش تماشاگر برساند. نمایشنامه نگاه متفاوتی دارد و اگرچه اثر متعلق به زمان حال نیست و پیش از جنگ جهانی دوم نوشته شده اما همچنان به‌روز و معنادار است. این متن بیان می‌کند که نه کسی هابیل، زاده می‌شود و نه کسی قابیل. انسان‌ها با برخی تفاوت‌های شخصیتی متولد می‌شوند که اگر با این تفاوت‌ها درست رفتار نشود ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود که از دل آن قابیل ساخته می‌شود.

عبدلی درباره فرایند انتخاب بازیگر گفت: سخت‌ترین بخش کار من انتخاب بازیگران بود. افرادی را که می‌شناختم اغلب هم‌سن یا بزرگ‌تر از خودم بودند اما برای این نمایش بازیگران باید جوان‌تر می‌بودند و کار با جوان‌ترها دشوار است چراکه آنها هم خود را مدعی می‌دانند و هم در عمل، کم تجربه هستند و پیدا کردن کسی که بتواند عمق متن را درک کند و نقش را به درستی اجرا کند، بسیار سخت بود و همین باعث شد فرایند تمرین طولانی شود. به‌نظر من نخستین چیزی که باید در آموزش تئاتر به هنرجو یاد داد این است که قدر کاری را که به او پیشنهاد شده بداند و دوم اینکه احترام به کارگردان را بیاموزد و سوم هم اینکه بداند در هیچ بخشی به‌جز حوزه بازیگری خود، اجازه دخالت ندارد. متأسفانه، ما ایرانی‌ها عادت داریم درباره هر چیزی اظهار نظر کنیم، چه تخصص داشته باشیم چه نداشته باشیم و این مسئله در میان هنرجویان تازه‌کار بسیار شدیدتر است.

کارگردان نمایش «قابیل» درباره چالش‌های اقتصادی امروز تئاتر عنوان کرد: هزینه‌های کار بسیار بالا بود و مخاطب هم دیگر مثل قبل علاقه‌مند به تماشای تئاتر نیست. با وجود آنکه یکی از ویژگی‌های نمایش من مدت زمان کوتاه آن است و خسته‌کننده نیست، اما استقبالی که انتظار می‌رفت رخ نداد. این وضعیت فقط مخصوص ما نیست. حتی در سالن‌های بزرگ مانند سالن اصلی تئاترشهر شاید فقط ۲۰۰ بلیت فروخته می‌شود و این برای گروه‌ها، آسیب بزرگی است. با این حال من بیشتر در پی آن بودم که خود اثر دیده شود.

وی در پایان یادآور شد: بخشی از علل این شرایط به وضعیت اقتصادی مربوط است. قیمت بلیت نمایش ما ۲۵۰ هزار تومان است؛ یعنی نصف قیمت یک ساندویچ و نوشابه اما مردم دیگر حاضر نیستند برای فعالیت‌های فرهنگی هزینه کنند. حتی در سینما هم وضع همین است. در سینما آزادی یا فرهنگ، گاهی فقط ۸ تا ۲۰ نفر در سالن نشسته‌اند و دیگر کسی دغدغه فرهنگی ندارد. فکر می‌کنم این مسئله با شرایط اجتماعی و اقتصادی و تأثیرات روانی جنگ مرتبط است و خود ما هم از این افسردگی‌ها بی‌نصیب نمانده‌ایم.

نمایش «قابیل» از ۳۱ تیر تا ۲۱ مرداد هرشب در سالن انتظامی خانه هنرمندان ایران روی صحنه می‌رود.

عوامل اصلی این نمایش عبارتند از: نویسنده: فردریش کوفکا، مترجم: ایرج زهری، کارگردان و تهیه‌کننده: مریم عبدلی، بازیگران: گودرز هاجری، مرسده افشار، محمد جوادی، مرضیه بازیار، مریم عبدلی و با صدای میکائیل شهرستانی.

در خلاصه داستان این نمایش آمده است: هابیل و قابیل فرزندان آدم و حوا، برای نخستین بار هم‌سخن می‌شوند.